• notifications1
  • menü

Bugün : 28 Mart 2024 Perşembe

Ekonomik Önemi ve Besin Değeri ; Üzümsü meyvelerden olan çileğin üretimi ülkemizde artmaktadır. Özellikle, yurt dışından getirilen yüksek verimli, iri, gösterişli ve nakliyeye dayanıklı çeşitlerin üretim artışındaki etkisi büyüktür. Türkiye, dünya çilek üretiminde dokuzuncu sıradadır. 2001 yılı itibari ile Türkiye’de 9.700 hektarlık alanda, 117.000 ton çilek üretilmiştir. Ülkemizde çilek üretiminin en yoğun olduğu iller; İçel, Bursa, Aydın, Antalya ve İzmir ‘dir.

Çilek değişik toprak ve iklim koşullarında yetiştirilebilmektedir. Ayrıca, birçok meyvenin henüz pazara sürülmediği aylarda pazarda bulunabilmektedir. Reçel, pasta, marmelat, meyve suyu, derin dondurma olarak da her mevsim tüketilebilmektedir. Çilek yetiştiriciliğinde birim alandan elde edilen gelir birçok ürüne göre yüksektir. Bu nedenle yatırım kısa sürede geri dönmektedir. Küçük aile işletmeciliğine de uygundur.
İnsan sağlığı ve beslenmesi açısından son derece yararlı olan çilek meyvesi, 100 gramında 40-45 kalori içerir. Lezzetli, vitamin (özellikle C vitamini) ve mineral maddeler (kalsiyum, demir, fosfor) bakımından zengin olan çilek, kanseri önleyici özelliğe de sahiptir.

Çilek Nasıl Bir Bitkidir?

Çilek çok yıllık, otsu ve herdem yeşil bir bitkidir. Yüzeysel kök oluşturur. Yaprakları üç parçalı ve kenarları dişlidir. Yaz boyunca yeni yaprakların koltuklarındaki tomurcuklardan kollar oluşmaktadır. Kolların uç kısmındaki boğumun toprağa değen kısmından yeni kökler, üst kısmından da yeni yapraklar çıkarak yeni bitkiler oluşur. Bu sayede çilek kollarla çoğaltılabilmektedir. Ertesi yılın meyve üretimini teşvik etmek için bitkide oluşan kollar koparılır. Kollardan fide elde etmek amacıyla yapılan yetiştiricilikte ise, ana bitkide daha erken ve fazla sayıda kol oluşturmak için çiçekler koparılır.

 

Çilek çiçekleri salkım şeklinde olup, dallanmıştır. Hem ana çiçek salkımı, hem de ondan ayrılan yeni kollar üzerinde çiçekler meydana gelebilmektedir. Erkek ve dişi organları aynı çiçekte bulunan çeşitlerinde, çiçekler kendi kendilerini tozlama ve dölleme yeteneğindedirler.



Erkek organlar çiçek tablası üzerinde toplanmıştır. Sayıları 25-30 arasındadır. Tozlanma; rüzgarla, büyük oranda da arı ve böceklerle olmaktadır. Özellikle, örtüaltı çilek yetiştiriciliğinde bal arıları yerine, verimi ve meyve kalitesini önemli oranda arttıran bombus arıları kullanılmaktadır. Yetersiz tozlanma koşulları, soğuk ve böcek zararlanmaları çilek meyvelerinde şekil bozukluklarına yol açar.



Bir çilek çiçeğinde 40-530 arasında dişi organ bulunur. Büyük meyve elde edilebilmesi için çiçekteki tüm dişi organları döllenmelidir. Çiçeklenme ve meyve olgunlaşmasına kadar geçen süre, iklim koşullarına ve çeşide göre 29-65 gün arasındadır.



Çileklerde çiçeklenme, gün uzunluğu ve sıcaklıkla yakından ilgilidir. Çilekler gün uzunluğu 13 saat ya da daha az olduğu zamanda çiçek tomurcuğu oluşturanlar (kısa gün bitkileri) ve gün uzunluğuna bağlı olmaksızın çiçek tomurcuğu oluşturanlar (yediveren) şeklinde iki gruba ayrılmaktadır.



Pek çok ülkede yetiştirilen çeşitlerde çiçek tomurcuğu oluşumu, kısa gün koşullarında ve sıcaklığın nispeten düşük olduğu aylarda gerçekleşmektedir. Bu çeşitler kışları çok soğuk bölgelerde Mayıs-Haziran aylarında meyve verirler. Kışları ılık ve ilkbaharları serin geçen yörelerde ise Aralık ayından itibaren meyve vermeğe başlarlar. Bu çeşitlerde yaz dikimlerinde verim çok yüksektir.



Yediveren çilek çeşitleri normal ilkbahar ürünü yanında, yaz aylarında açıkta, geç sonbahar ve kış aylarında örtüaltında meyve verebilirler. Bu bitkiler dikimden üç ay sonra meyve vermeye başlamaktadır. Bu durumda bunların erken ilkbaharda dikilmeleri ve açan çiçeklerin iki ay süresince koparılmaları gerekir. Daha sonra olgunlaşacak çilekler, Temmuzdan don mevsimine kadar meyve verirler.
Çilek yalancı bir meyvedir. Çiçek tablası etlenip, sulanıp yediğimiz kısmı oluşturmaktadır. Gerçek meyve ise meyveler üzerinde bulunan küçük meyveciklerdir. Bir salkımda ilk olgunlaşan meyveler hem en iri, hem de en çok çekirdek içeren meyvelerdir.



Meyvelerin iriliği ve et sertliği, çeşitlere göre değişmekle beraber, çevre koşulları ve bakım işlerinden de etkilenmektedir. Çok sıcak, nemli ve uzun gün koşullarında yetişen meyveler yumuşak, kısa gün koşullarında yetişenler ise sert etli olmaktadır.

 


Fide Dikimi Hazırlanan masuraların yükseklikleri 15-25 cm arasındadır. Plastik örtü serilir. İki yanından toprağın içine sokulup bastırılır. Fidelerin dikileceği yerler 30x30 cm kesilir ya da 7-10 cm çapında delik açılır. Çilek fideleri buralardan plantuvar (fide dikim kazığı) yardımı ile toprağa dikilir. Bitkinin kökleri toprakta ve plastik örtünün altında; yaprak, çiçek ve meyveleri de örtünün üstünde gelişir.



Dikimde kullanılacak fideler meyve üretim parsellerinden alınmamalıdır. Çünkü bu fideler virüs, hastalık ve zararlılarla bulaşık olabilir. Bu fideler, hastalıkları parsellere taşırlar. Ayrıca, zayıf kaldıkları için verimi de düşürürler. Modern çilek yetiştiriciliğinde fideler özel olarak kurulmuş fideliklerden alınmalıdır. Fideler dikilirken, kök boğazı kısmı (taç gövdesinin ortası) toprak yüzeyi ile aynı seviyede olmalıdır. Dikimden önce fidelerin kökleri 8-10 cm’den kesilmelidir. Fazla yaprak var ise bitki üzerinde genç olanlarından iki-üç adet bırakılır, diğerleri kesilir.



Çilek çok yıllık bir bitki türü olmasına rağmen, ekonomik ömrünü 3 yıl içinde tamamlamaktadır. Genellikle 3 yıldan sonra çilek bahçelerinde verim çok azalmaktadır. Bu nedenle, üçüncü yılın sonunda çilek bitkileri sökülerek, yeni fideler ile bahçeler kurulmaktadır.


 

ÇİLEK YETİŞTİRİCİLİĞİNDE KULLANILAN DİKİM TEKNİKLER

Çilek üretiminde dört farklı dikim tekniği uygulanmaktadır.
1.    Tüplü taze fide dikimi
2.    Mini tüplü taze fide
3.    Kış dikimi
4.    Yaz dikimi


1. Tüplü taze fide dikimi

Çilek fidesi yetiştirilen bahçelerde, Nisan-Mayıs-Haziran aylarında oluşan yavru bitkiler seçilir. Hastalık-zararlı bulunmayan yetiştirme ortamlarında, plastik torbalarda 2-3 ayda köklendirilirler. Temmuz-Ağustos aylarında esas yerlerine dikilirler. Kullanılan çeşide göre Kasım-Aralık aylarından itibaren meyve alınabilir. Bu yöntemde ülkemizde yaygın olarak İsrail kökenli 216 (Dorit) çeşidi kullanılmaktadır.


Tüplü taze fide ile yetiştiricilikte kış ayları boyunca meyveler çiçek açar. Meyve verdikleri için bu üretim ısıtılan veya dona karşı önlem alınan seralarda yapılmalıdır. Aksi halde çiçek ve meyvelerde don zararı olur. Tüplü yetiştirilen fidelerin frigo (soğuklatılmış) fidelere göre daha erkenci olduğu, bitki başına verimin frigo fidelere yakın, hatta bazı çeşitlerde daha yüksek olduğu bilinmektedir. Bu fideler topraklı dikildiği için şaşırtma sırasında fide kayıpları da olmamaktadır.


2. Mini tüplü taze fide

Erkencilikte ikinci sırayı mini tüplü taze fide ile yapılan sonbahar yetiştiriciliği almaktadır. Bu teknikte kolların köklendirilmesi aynı şekildedir. Ancak, dikim tarihi daha geçtir (Eylül sonu-Ekim başı). Bu dikim yönteminde bitkiler, Eylül ayında havaların sıcak olduğu dönemde, yani bitkiler dinlenmeye girmeden fidelikten sökülürler. Meyve üretim parsellerine dikilen bitkiler henüz pişkinleşmemiştir. Havaların o dönemde çok sıcak olması, yüksek oranda kurumalara yol açar.



Bu teknikte amaç; taze fidenin erkenciliğinden yararlanmaktır. Bu yöntem ile Ocak ayında meyve alınabilmektedir. Sonbahar dikiminde fidelerin daha erken meyveye yatmalarını sağlamak için, yayla bölgelerde yetiştirerek, daha erken dönemde çiçek tomurcuğu oluşturmalarından yararlanılmaktadır. Burada kullanılan yayla fidelerinin ovadaki fidelere göre yeşil aksamı daha iyi büyümektedir. Bu nedenle, sonbahar dikiminde dekara 10.000 adet fide dikilirken, tüplü taze ve frigo fide ile yetiştiricilikte dekara 6.500 adet fide dikilmektedir.


3. Kış dikimi:

Erkencilikte üçüncü sırayı alan kış dikimidir. Geçmişte yoğun olarak uygulanmakla birlikte, son yıllarda bu teknikten vazgeçilmiştir. Bu yöntem; yaz dikimine göre 10-15 gün erkenci olmasına karşın, yaklaşık %30-50 daha az ürün vermektedir. Kasımda fidelikten sökülen yavru bitkilerle dikim yapılır. Aralık ve Ocak aylarında sökülüp, dikilen fidelerden iyi sonuç alınamamaktadır. Böyle geç kalan dikimlerden esas ürün ancak bir sonraki yıl alınabilir. Oysa, Akdeniz ve Ege kıyılarında Ekim sonu ve Kasım dikimlerinden Şubat-Mart’ta ürün alınmaktadır.



Kış dikiminde dekara 7.000-8.000 fide dikilmektedir. Ayrıca, kış dikiminde fideler dinlenmeye girerler. Bu dönemde yedek besin maddesi birikimi nedeniyle tutma oranı yüksektir. Bitki dengeli gelişir. Erken donlara önlem alındığında, yaz dikimine göre az ancak, erken ürün alınmaktadır.



4. Yaz dikimi:

En çok ürünün elde edildiği dikim yöntemidir. Dikimler Temmuz-Ağustos aylarında yapılır. Dikimde, Aralık-Ocak aylarında sökülüp, -2°C’de depolanan frigo (soğuklandırılmış) fideler kullanılır. Ülkemizde son yıllarda başlanan bu yöntemle çilekteki ilk yılın düşük verimi gidermektedir. Başka bir deyişle ikinci yılın yüksek verimi ilk yıl alınmaktadır.



Bitki gelişimi ve meyve kalitesi için soğuklama gereklidir. Frigo (soğuklatılmış) fidelerde yedek besin maddeleri birikimi fazladır. Bu nedenle, bitki gelişimi daha iyi ve hızlıdır. Yazın yapılan frigo fidelerle dikimde, bitkiler yaz boyunca büyüme ve gelişme gösterirler ve kışa kuvvetli girerler. Yaz dikiminde ürün miktarı kış dikimine göre sekiz-dokuz kat artar.

Yaz dikimlerinin en sakıncalı yönü kış dikimine göre erkenciliğin 7-10 gün gecikmesidir. Diğer bir konu da; toplam üründe ekstra ve birinci kalite meyve oranının %30-40 olmasıdır. Ancak, sadece ekstra ve birinci kalite meyvenin toplam miktarı, kış dikimlerinden alınan bütün meyve miktarına eşittir.



Yaz dikiminde çeşit ve dikim zamanının doğru saptanması çok önemlidir. Yaz dikiminde dikim zamanı geciktikçe verim azalır. Frigo fidelerle en iyi dikim zamanı Temmuz ayıdır. Daha erken dikimlerde bitkilerin yeşil aksamları büyümektedir. Daha geç dikimlerde ise bitki kuvveti ve verim azalmaktadır.



Frigo fideler ağızları hava almayacak şekilde sıkıca kapatılmış 1000-1500’lük polietilen torbalarda muhafaza edilirler. Depodan çıkarıldıktan sonra bu fideler en kısa sürede dikilmelidirler. Fideler güneşte ve kuru durumda bırakılmamalıdır. Dikimden önce fideler bir gece suda bekletilmelidir. Bu uygulama fide tutumu açısından zorunludur. Dikim birkaç gün sürecekse fideler nemlerini yitirmeyecek şekilde gölge ve serin bir yerde (soğuk hava deposu, buzdolabı vs.) iki-üç gün bekletilebilir.
Bu yöntemde dekara 6.000-7.000 fide dikilir. Dikim öncesi kök tuvaleti yapılır. Kış dikiminde olduğu gibi %0.1’lik Benlate çözeltisinde 5-6 dakika bekletilirler. Dikim sırasında köklerin kıvrılmamasına dikkat edilmelidir. Frigo bitkiler dikimden sonra çiçek açmaya ve kol oluşturmaya başlamaktadır. Eğer sonbaharda meyve hasadı düşünülmüyorsa, bitkilerin yorulmaması için bu çiçeklerin ve kolların koparılması gerekir.

 

Sulama

Dikimden hemen sonra fidelere can suyu verilir. Çilek fideleri bir hafta süre ile her gün (çok sıcaklar günlerde iki kez) sulanır. Daha sonra sulamalar giderek azaltılabilir. Damla sulama şekli kontrollü olduğu için en ideal sulama şeklidir. Bitkinin gereksinim duyduğu besin maddeleri de damla sulamayla verilerek işçilikten tasarruf sağlanmaktadır. Karık usulü ve yağmurlama sulama şekillerinde aşırı sulama yapılabilmektedir. Aşırı sulama ise çileklerde kloroz (sarılık) ve mantari hastalıklara yol açmaktadır.

 

Malçlama Nasıl Yapılır?

Çilek gerek açıkta, gerekse örtüaltında genellikle masura (sedde) yöntemi ile yetiştirilmektedir. Masuraların üstü plastik örtülerle kapatılır. Bu işleme malçlama denir. Genel olarak kullanılan malç materyali, 0.2 mm kalınlığındaki siyah plastik örtülerdir. Siyah dışında beyaz, gri ve değişik renklerde plastikler, buğday sapı, çam iğneleri ve kuru ot gibi maddeler de malç materyali olarak kullanılmaktadır.



Çilek yetiştiriciliğinde malçlamanın en önemli amacı temiz meyve elde etmektir. Bunun dışında malçlamanın yabancı ot gelişimini engelleme, toprak nemini muhafaza etme, erkencilik sağlama, verim ve kaliteyi yükseltme gibi faydaları da vardır. Siyah plastik malç; toprak sıcaklığını, su ve gübre miktarını istenen seviyede tutmakta, yabancı ot gelişmesini engelleyerek, bitki büyümesini hızlandırmaktadır. Olgunlaşmada da 5-8 gün erkencilik sağlamaktadır. Ürün miktarı malçlama yapılmayanlara göre bir-buçuk ile üç kat arttırmaktadır. Malç plastikleri, kış dikiminde dikim öncesi, yaz dikiminde dikim sonrası kışa girerken toprağa serilmelidir.



Gübreleme Çilek, kloroza (sarılık) son derece hassastır. Toprakta kireç fazla ise, Sequestrene, Bolikel gibi demir (Fe) içerikli gübreler kullanılmalıdır.
Çilek genel olarak fazla gübre istemez. Üretim süresince bitki başına 0.5-1 gram saf azot (N) verilmelidir. Kış soğuklarına dayanıklılığı arttırmak için potasyumlu gübreler kullanılır. Hasat boyunca meyvelerin çabuk yumuşamalarını önlemek amacıyla da kalsiyum (Ca) içerikli gübreler verilir. Böylece, çilek meyvelerinin nakliyeye ve saklamaya dayanıklılığı artar.



Hormon Kullanımı ve Bombus Arıları Çilek yetiştiriciliğinde bazı büyüme düzenleyici maddeler (hormonlar) kullanılmaktadır. Bu maddeler arasında en yaygın kullanılanları GA3 (gibberellik asit) ve IBA (indol butirik asit)’dir.



GA3, çilekte meyve verimini ve erkenciliği teşvik eder. Kol fidesi oluşumunda etkilidir. Ancak, yüksek dozda kullanıldığında verimi düşürmektedir. Çünkü, erken çiçeklenme nedeniyle çiçekler don zararına uğramaktadır. Ayrıca, çiçek sayısını azaltarak, yeşil aksamın gelişmesini de teşvik etmektedir.



IBA, tozlama ve döllenme yetersizliğini gidermek için kullanılmaktadır. IBA, tozlama ve dölleme olmadan meyve elde edilmesinde ve meyve iriliğini arttırmada çok etkilidir.
İnsan sağlığı ve ürün kalitesindeki olumsuzluklar nedeni ile hormon kullanımı önerilmemektedir. Kullanan yetiştiriciler ise, etiketlerde belirtilen şekil ve miktarlara ya da ziraatçı tavsiyelerine uymalıdırlar.


Olumsuz etkileri nedeni ile hormon kullanımı yerini başka uygulamalara bırakmaktadır. Çilekte özellikle örtüaltında yapılan yetiştiricilikte, yetersiz tozlanmanın giderilmesi için Avrupa’da arı kullanımı yaygınlaşmaktadır. Bal arılarına göre üstün özelliklere sahip Bombul (Bombus) arıları sera tarımında (çeşitli sebze ve çilek üretiminde) kullanılmaktadır. Bu uygulama ile, verim ve kalite önemli ölçüde artmıştır. Ayrıca, bu arıların hormon kullanımının yerine geçmesi beklenmektedir.



Bombus arılarının bal arılarına göre dilleri daha uzun ve büyük, vücutları tüylüdür. Düşük sıcaklıklarda bile aktiftirler. Belli sürede çok sayıda çiçeği gezebilirler. Düşük ışık yoğunluklarında da çalışırlar ve sera dışına çıkmazlar. Ancak, dünya ve Türkiye’de bu arıların nesli yok olma tehlikesi ile karşı karşıyadır. Son yıllarda bombul arılarının laboratuvarlarda yetiştirilmesine önem verilmektedir. Bombus arıları ülkemizde Akdeniz ve Ege Bölgelerinde bulunmaktadır. Ülkemizde bu arıları yurt dışından ithal edip, satan firmalar mevcuttur.

 

Önemli Hastalık ve Zararlılar

Önemli çilek hastalıkları şöyle sıralanmaktadır: Yaprak leke hastalığı, yaprak yanıklığı, külleme, Verticillium solgunluğu, kırmızı kök çürüklüğü, kahverengi çürüklük, meyve çürüklüğü, antraknoz.

Kök hastalıkları topraktan bulaştığı için toprak ilaçlaması yapılmalıdır. Mantari hastalıklar ile mücadelede fungisidler (mantar öldürücü ilaçlar) kullanılabilir. Bunların yanında kültürel önlemler (sık sık havalandırma, damla sulama sistemi kullanılması, masura yapılması gibi) alınarak da hastalıklar ile mücadele edilmektedir. Özellikle, meyve çürüklüğüne (Botrytis) karşı meyve tutumundan sonra birkaç kez ilaçlama yapılmalıdır.

Çilek yetiştiriciliğinde en fazla görülen zararlı iki noktalı kırmızı örümcektir. Ayrıca, yeşil kurt da büyük zarara yol açmaktadır. Yeşil kurtla mücadelede böcek ilaçları (insektisit) kullanılmaktadır. Çiftçi için kontrolü çok güç olan virüs ve nematod sorunlarından kurtulmanın yolu bahçe kurarken sağlıklı fide kullanmaktır.

 

ÜLKEMİZDE YETİŞTİRİLEN ÖNEMLİ ÇİLEK ÇEŞİTLERİ

Douglas: Türkiye’nin tüm bölgelerine uygun ve verimlidir. Sofralık ve derin dondurmaya elverişlidir. Douglas çeşidinin meyve eti sert, aroması iyidir. Meyve dış rengi ve iç rengi kırmızıdır. Çeşit, konik şekilli meyvelere sahiptir. Meyve çürüklüğüne dayanıklı, kloroza duyarlıdır. Erkencidir, yaz dikimine uygundur.

 

Dorit (216): Sofralık yetiştiriciliğe uygundur. Meyve eti serttir. Meyve şekli yuvarlak koniktir. Aromalı meyvelere sahiptir. Meyve çürüklüğüne dayanıklı ancak, kloroza duyarlıdır. Erkencidir ve yüksek verimlidir.

 

Chandler: Sofralık çilek yetiştiriciliğine uygundur. Meyve şekli koniktir. Meyve dışı kırmızı, meyve eti sert, aromalıdır. Meyve çürüklüğüne dayanıklı, kloroza hassastır. Orta erkenci (Douglas’dan birkaç gün sonra olgunlaşır), yüksek verimlidir. Akdeniz ve Ege bölgelerine uygundur.

 

Cruz: Erkencidir. Meyve şekli uzun koniktir. Sulu, meyve eti sert ve lezzetlidir. Bitki gelişimi iyidir. Kloroza dayanıklıdır.
Çilek yetiştiriciliğinde ıslah çalışmaları yoğun bir biçimde yapıldığı için her yıl çok sayıda yeni çilek çeşidi piyasaya sunulmaktadır. Bunların bir kısmı çok rağbet görürken, bir kısmı da benimsenmemektedir. Bu nedenle ülkemizde her yıl piyasadaki çilek çeşitleri değişmektedir.

 

Hasat ve Saklama

Çilek, meyve türleri içinde meyvesi en nazik olanlardandır. Kısa zamanda bozulur. Çabuk tüketilmelidir. Meyve kabuğu dayanıklı değildir. Bu nedenle, meyve kolaylıkla zararlanarak bozulmaktadır. Hasat, günün erken saatlerinde yapılmalıdır. Çilekler; meyveden tutmadan meyve, el ayası içine gelecek şekilde, sapı 1 cm bırakılarak tırnakla kesilir. Kesilen meyveler 500 ve 250 gramlık plastik ya da karton kutularda pazara sunulur. Çilek meyveleri +2°C’de ve kontrollü atmosfer koşullarında bir hafta saklanabilmektedir. Saklama süresi uzadıkça, meyvelerdeki aroma maddelerinde ve şeker oranında önemli değişiklikler olmaktadır.
 

Doç.Dr. Elmas ÖZEKER

E.Ü.Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü

KULLANICI GİRİŞİ

Üye Ol Şifremi Unuttum?

Sorhocam.com 2014 yılında Ziraat Mühendisi Arafa KARAÇELEBİ tarafından kurulmuş olup herkesin faydalanabilmesi için ücretsiz olarak hizmet vermektedir.

Yetiştiriciliği, tarımı, ürünleri, bitkisi, ağacı, çiçeği gübreleri, hastalığı zararı, zararlıları, mücadelesi, ilaçları aşısı, budaması, otu, faydaları, programı, önerileri, istekleri, tavsiyeleri, nedir, nelerdir, nasıl yapılır, özellikleri, kullanım alanları, takvimi, sınavı, sınavları, notları

Site Haritası - Rss Beslemesi