Bitki Besin Elementleri Nelerdir?

Bitki Besin Elementleri ve Faydaları

Bitkilerin topraktan sömürdüğü besin elementlerinin geri iade edilmesi gerekir. Aksi halde toprak gittikçe verimsizleşecek ve elde edilen ürün gün geçtikçe azalacaktır. Birim alandan daha fazla ürün elde etmek ve topraktan bitkilerin kaldırdığı besin maddelerini iade etmek amacıyla toprağa organik ve inorganik maddelerin ilave edilmesine gübreleme denir. Organik ve mineral gübreler toprağa uygulanabildikleri gibi toprak üstü aksamlara, özellikle bitkilerin yapraklarına da uygulanabilmektedir. Bitkilerin birincil besin alma organları kökleridir. Bitkiler ikincil olarak yapraklar, sınırlı olsa da diğer toprak üstü aksamlarından besin maddesi alabilmektedir.

 

Besin maddelerinin bitkinin alabileceği formda toprak üstü aksamına sıvı biçimde püskürtülerek uygulanmasına yaprak gübrelemesi denir. Yaprak gübrelemesi 1950’li yıllardan beri uygulanmakta, kullanım yaygınlığı da her geçen gün artmaktadır. Buna paralel olarak elde edilen ürün miktarı ve kalitesi de artmaktadır.

 

Bitki Besin Maddeleri

Bitkiler büyüyüp gelişmek ve ürün vermek için insanlar ve hayvanlar gibi beslenmek durumundadırlar. Bitkilerin kendi kök, dal, yaprak, meyve ve ürünlerini yapmak için kullandıkları bu maddelere “Bitki besin maddeleri” denilmektedir.

Makrobesin Elementleri
Element	Simgesi	Alınabilir formu
Karbon	C	CO₂
Hidrojen	H	H₂O
Oksijen	O	H₂O, O₂
Azot	N	NH₄⁺, NO₃⁻
Fosfor	P	H₂PO₄⁻, HPO₄⁻²
Potasyum	K	K⁺
Kalsiyum	Ca	Ca⁺²
Magnezyum	Mg	Mg⁺²
Kükürt	S	SO₄⁻²
Mikrobesin Elementleri
Demir	Fe	Fe⁺², Fe⁺³
Çinko	Zn	Zn⁺²
Manganez	Mn	Mn⁺²
Bakır	Cu	Cu⁺²
Bor	B	B(OH)₃
Molibden	Mo	MoO₄⁻²
Klor	Cl	Cl⁻⁴
Silisyum	Sİ	Si(OH)₄
Sodyum	Na	Na⁺

 

Elementlerin çoğu tabiatta yalnız olarak bulunmayıp genellikle bir veya daha fazla diğer elementle kimyasal bir şekilde birleşmiş halde bulunurlar. Bitki besin maddeleri çoğunlukla kendi aralarında veya diğer elementlerle birleşmişlerdir. Bitkiler besinlerini bu bileşiklerden almaktadırlar.

 

1. Karbon, Oksijen, Hidrojen

Hava, içerisinde %21 oksijen, %79 azot ve %0.03 karbondioksit bulunan bir gazdır. Bitkiler, ihtiyaçları olan karbon ve oksijeni hava içerisinde bulunan karbondioksit gazından alırlar. Bu gaz solunum yoluyla canlıların ciğerlerinden çıktığı gibi; kömür, odun ve diğer organik materyalin yanması veya çürümesi yoluyla da oluşur. Havanın %0.03 gibi çok az bir kısmını teşkil ederse de bu miktar hemen her zaman bitki büyümesine yetecek seviyededir. Hidrojen, bitki tarafından topraktan alınan su yoluyla sağlanır. Karbon, oksijen ve hidrojen bitkinin kuru ağırlığının onda dokuzundan fazlasını teşkil eder.

 

Azot

Azot, toprağın orijini olan kayada hiç yoktur veya çok az miktarda vardır. Topraktaki azotun hemen hemen hepsi havada bulunan gaz halindeki azottan gelmektedir. Topraktaki azotun kaynağı, organik maddedir; yani toprakta kalan bitkiler ve hayvansal artıklarıdır. Bu nedenle organik maddesi az olan toprak genellikle azot bakımından fakir topraktır. Toprak organik maddesinin çürüyüp parçalanması sonucunda meydana gelen azot, bitkiler tarafından kullanılır. Azotun bitki tarafından alınabilmesi için nitrat veya amonyum formunda bulunması lazımdır.

 

Azot Eksikliği: Bitkiler normal büyüyemez. Bodur kalır, yapraklar küçük, sarı veya sarımtırak yeşil olur, alt veya yaşlı yapraklar kuruyarak ölür, dane iyi ve dolgun olmaz, danede ve yapraklarda protein miktarı düşer, çiçeklenme normal olmaz ve verim azalır. Azot noksanlığı hububatta kardeşlenmeyi azaltır, başak adedi azaldığı gibi var olan başaklar da küçük kalır ve daneler olgun değildirler.

 

Fosfor

Toprakların büyük çoğunluğunda fosfor hareketsiz bir besin maddesidir. Toprakta bulunan kalsiyum, kil, demir ve alüminyum hidroksitler ile reaksiyona girerek bitkilere yarayışsız veya daha az yarayışlı formlara dönüşür. Bu özellikleri nedeniyle ki fosforlu gübreler, tohum derinliğine veya bitki kök bölgesine gömülmeli ve topraktaki kireç, kil, demir ve alüminyum hidroksitlerle temas yüzeyini azaltarak fiksasyonu bir ölçüde önlemek üzere bant halinde verilmelidir.

 

Fosfor Eksikliği: Bitkiler normal büyüyemez, bodur kalır, mahsul az ve kalitesiz olur, döllenme iyi olmaz, meyve döker ve hasat gecikir. Fosfor eksikliğinin çok daha bariz olduğu hallerde, özellikle alt yapraklarda mavimtırak yeşil veya kırmızıya çalan morumsu bir renk görülür. Fosfor noksanlığından zarar gören bitkilerde kök teşekkülü çok zayıf olur.

 

Potasyum

Potasyum bitki büyümesi ve çoğalması için önemli bir besin maddesidir. Dünyadaki birçok ülkede ve özellikle yurdumuz topraklarında genellikle yeteri kadar potasyum mevcuttur. Potasyum bitkinin özellikle genç yapraklar, kök uçları ve tomurcuklar gibi genç ve çabuk büyüyen kısımlarında, tohum ve diğer yaşlı kısımlara göre daha fazla bulunur.

 

Potasyum ürünün miktar ve kalitesine olumlu etki yapar. Hububat saplarının sertleşmesine yardımcı olarak fazla azot dolayısıyla yatmayı önler. Toprakta çok fazla miktarda fosfor bulunması halinde meydana gelecek olan erken olgunlaşmanın normal zamanda olmasını sağlar. Potasyum meyvenin dayanıklılığına yağ, nişasta ve şeker oranlarının artmasına etki yapar; renk, tat ve koku gibi özellikleri düzeltir.

 

Potasyum Eksikliği: Belirtileri çeşitli bitkilerde birbirinden oldukça farklı olur. örneğin; mısır bitkisinde yaprak tepesinden başlayan sararma yaprak kenarlarına doğru dağılır, kahverengimsi olan bu kısım kurur ve daha sonra bütün yaprak ölür. Yoncada, yaşlı yaprak kenarlarında beyaz noktalar görülür. Daha sonra bu kısımlar kurur ve kıvrılır. Genellikle potasyum eksikliği gösteren bitkinin yaşlı yapraklarının tepe ve kenarlarında kurumalar görülür.

 

Kalsiyum

Kalsiyum, bitkiler ve hayvanlar için en önemli besin maddelerinden biridir. Yapraklarda fazla miktarda kalsiyum vardır. Hücre zarı yapısında, hücre protoplazmasında ve hücre içerisindeki bazı proteinlerin içerisinde bulunmaktadır. Kalsiyum, hücre bölünmesinde ve tohum çimlenme oranının artmasında rol oynamaktadır.

 

Kalsiyum noksanlığı genç yapraklarda kloroz probleminin ortaya çıkmasına ve böylece yaprakların normal yeşil renklerini kaybetmelerine sebep olur bitkilerde ayrıca yaprak uçlarının ve yaprak kenarlarının yukarıya veya aşağıya doğru kıvrılmasına dolayısıyla yaprakların şekillerini kaybetmelerine yol açar.
Kalsiyum noksanlığında büyüme yerleri çoğunlukla öldüğünden bitkide yeni sürgün meydana gelmez ve bitkinin kök sistemi de bu noksanlıktan çok zarar görür.

 

Magnezyum

Magnezyum bitki ve hayvanlar için gerekli besin maddesidir. Yaprağa yeşil rengi veren klorofilin içerisinde magnezyum vardır. Magnezyum klorofilinin bileşiminde yer aldığından noksanlığında yapraklarda yeteri kadar klorofil oluşamaz ve bunun doğal sonucu olarak da yapraklarda kloroz problemi ortaya çıkar.

 

Magnezyum Eksikliği Belirtileri; Magnezyum noksanlığında karakteristik olarak yaprakların ana damarları arasında ve yaprak kenarlarında açık renkli çizgiler belirir ve yaprak kenarları ile yaprak ana damarları arasında yeşil rengin tamamen kaybolmasına karşılık , yaprak kenarları uzunca bir süre normal yeşil renklerini muhafaza edebilirler. Magnezyum noksanlığının çok şiddetli olduğu hallerde ise yapraklar hemen hemen  beyaz bir renk alır ve bu zamandan itibaren de dökülmeye başlarlar. Magnezyum noksanlığı bitkide gelişmeyi zayıflatır ve böylece ürün miktarının önemli derecede düşmesine sebep olur.

 

Kükürt

Gübre elementi olarak üzerinde fazla durulmayışının nedeni toprakların büyük çoğunluğunda kükürt eksikliğinin görülmeyişi yanında kullanılan gübrelerin çoğunda fazla miktarda kükürt bulunmasıdır. Kükürt noksanlıkları, bitkide azot noksanlık arazında görüldüğü gibi yapraklarda üniform bir sararma ve vejetatif büyümenin gerilemesi şeklindeki belirtilerle anlaşılmaktadır.

 

3. İz Elementler

İz elementler, bitkiler için gerekli olan ve fakat diğer bitki besin maddelerine göre çok az miktarda kullanılan besin maddeleridir. Bunlar arasında demir, çinko, bakır, mangan, bor, molibden, kobalt, selenyum gibileri sayılabilir. Bu besin maddeleri toprakta yeteri kadar bulunmadıkları zaman bitkiler genellikle kloroz adı verilen bir sararma gösterirler. Daha ileri dönemlerde sarı yapraklar ölür ve dal uçları yapraksız kalır. İz elementlere ( micro element ) çok az miktarlarda ihtiyaç olmasına rağmen iz element noksanlığı oldukça yaygındır.

 

Micro element noksanlıkları genellikle;

• Yeterli toprak derinliğinin olmayışı
• Micro element yarayışlığını etkileyen toprak faktörlerinin etkisi, örneğin; pH’nın düşük olması halinde bitkilere yarayışlı molibdenin ( Mo ) azalması, pH’nın yüksek olması halinde Mangan ( Mn ) ve demirin ( Fe ) azalması, fazla miktarda fosfor verildiğinde çinkonun ( Zn ) bağlanması gibi.
• Micro elementler arasındaki dengesizlik; örneğin, mücadele ilaçları ile fazla miktarda birikmesi geniş ölçüde demir noksanlığına sebep olabilir.
• Bitki dokuları içerisinde minör elementlerin hareket edememesi gibi nedenlere bağlanabilir.

 

Demir

Bitki ve hayvanlar için çok önemli bir besin maddesidir. Bitkilerde yapraklarda yeşil rengi meydana getiren klorofil’in teşekküllünde rol oynar. Bütün topraklarda fazla miktarda demir vardır. 0 cm derinlikteki bir dönüm saha toprağında 5 ton kadar total demir vardır. Topraklarda bu kadar demir olmasına rağmen bunun büyük bir kısmı bitkinin yararlanamayacağı formlarda olduğundan bazı hallerde bitkiler demir noksanlığı belirtileri gösterirler. Genellikle genç yapraklarda sararma şeklinde görüldüğü için bu belirtilere “Kloroz” denilmektedir.

 

Demir noksanlığı ile meydana gelen klorozun giderilmesi mümkündür. Kloroz gidermenin diğer bir yolu demirli bileşikleri suda eritip yapraklara püskürtmektir. Bu işlem ile elde edilen yarar kısa süreli olduğu için aynı işlem 20- 25 gün aralıklarla birkaç defa tekrarlanmalıdır. Son zamanlarda piyasada satılmakta olan demir kleyt adındaki maddeler hem toprağa verildiğinde hem de yapraklara püskürtüldüğünde yararlı olmaktadır

 

Çinko

Çinko da diğer iz elementler gibi bitki ve hayvanlar için gereklidir. Topraktaki total çinko miktarlar bitkiye yarayışlı çinko miktarlarını belirtecek nitelikte değildir. Çinko noksanlığı bir çok ülkede olduğu gibi yurdumuzda da görülmektedir. Çinko eksikliği yaprakların genellikle mozayikleşme şeklindeki sararması şeklinde görülür, bitki normal büyüyemez.  Çinko eksikliği tespit edilen bitkilere; içinde çinko bulunan kimyasal bileşikler toprağa verilmek veya yapraklara püskürtülmek suretiyle uygulandığında edildiğinde bitki normal gelişmesine devam eder.

 

Mangan

Mangan bitki ve hayvan beslenmesi için gereklidir. Tabiatta demir gibi çok yaygın olarak bulunur. Mangan eksikliğinde bitki normal büyüyemez, tohum yapamaz ve yapraklarında sararma görülür. Mangan eksikliği görülen bitkilerde belirtiler, mangan tuzları verilmek suretiyle giderilebilir.

 

Diğer iz elementler

Bakır, molibden, kobalt, bor, selenyum vb gibi diğer iz elementler de bitkiler tarafından az miktarlarda kullanılmaktadırlar. Bugün için yurdumuz topraklarında bu iz elementlerin noksanlıklarına rastlanmamıştır. Bu besin maddeleri topraklarımızda normal bitki gelişmesine yetecek kadar bulunmaktadırlar.