Azot Kaybı: Amonyak Uçması (Volatilizasyon) Nedir?
Azot Kaybı Nedir?
Amonyak uçması ya da amonyum (NH₄⁺) formundaki azotun amonyak gazı (NH₃) olarak atmosfere kaçması, tarımda uygulanan azotlu gübrelerden meydana gelen önemli bir azot kaybı mekanizmasıdır. Özellikle üre ve amonyum içeren gübrelerde yaygındır.
Amonyak Uçması Nasıl Oluşur?
Toprağa verilen üre (CO(NH₂)₂) hidrolizle hızla amonyuma dönüşür. Toprak şartları uygunsuz olduğunda amonyum, amonyak gazına dönüşerek buharlaşır ve bitkinin kullanabileceği azot kaybolur.
Temel kimyasal süreç:
-
Üre hidrolizi:
Üre → Amonyum karbonat → NH₄⁺ + CO₂ -
Yüksek pH’ta dönüşüm:
NH₄⁺ ⇌ NH₃ (gaz) + H⁺ -
NH₃ gazı atmosfere uçar → azot kaybı
Amonyak Uçmasını Arttıran Faktörler
Aşağıdaki koşullar volatilizasyon riskini artırır:
1. Toprak pH'ı yüksekse (pH > 7–7.5)
Toprak alkalileştikçe NH₄⁺ → NH₃ dönüşümü hızlanır. Kireçli ve alkalin topraklarda azot kaybı daha fazladır.
2. Üre toprak yüzeyinde bırakılırsa
-
Toprağa karıştırılmazsa
-
Yüzeyde 2–3 günden fazla kalırsa
Kaybın %30–50’ye kadar çıkması mümkündür.
3. Sıcaklık yüksekse
Sıcak hava, NH₃ gazının atmosfere geçişini hızlandırır.
4. Rüzgâr ve nem koşulları
-
Rüzgâr → gaz kaybını artırır
-
Hafif nem → üre hidrolizini hızlandırır
-
Ancak çok kuru toprak da volatilizasyonu artırabilir.
5. Bitki artığı yoğun olan yüzeyler
Anızlı topraklarda üre enzimatik olarak daha hızlı parçalandığı için kayıp artar.
Amonyak Uçmasının Sonuçları
-
Azot etkinliği düşer → daha fazla gübre ihtiyacı oluşur
-
Maliyet artar
-
Bitki gelişimi olumsuz etkilenir
-
Atmosfere NH₃ salınımı çevresel sorunlara yol açar (asitleşme, partikül oluşumu)
Amonyak Uçması Nasıl Azaltılır?
1. Üreyi toprağa karıştırmak (en etkili yöntem)
Ekimle birlikte veya sulama öncesi 5–10 cm toprağa gömmek kaybı büyük ölçüde azaltır.
2. Yağış veya sulama ile uygulamak
Yağmur veya sulama suyu üreyi toprağa taşır.
3. Düşük volatilizasyonlu gübreler tercih etmek
-
Amonyum sülfat
-
Kontrollü salınımlı üre
-
Üre inhibitörlü gübreler (NBPT, NBPT+NPPT gibi)
4. Asidik veya nötr ortamda uygulamak
pH’nın yüksek olduğu topraklarda özellikle dikkat edilmelidir.
📌 2. Amonyak Uçmasını Artıran ve Azaltan Faktörlerin Tablosu
A) Uçmayı Artıran Koşullar
| Faktör | Etki |
|---|---|
| Yüksek pH (>7,5) | NH₄⁺ → NH₃ dönüşümü artar |
| Ürenin toprak yüzeyinde kalması | En yüksek volatilizasyon riski |
| Sıcaklık yüksek | Gazlaşma hızlanır |
| Rüzgâr | NH₃'nın atmosfere karışmasını kolaylaştırır |
| Hafif nem + kuru yüzey | Üre hidroliz olur ama toprağa geçmez |
| Anızlı, organik maddece zengin yüzey | Üreaz aktivitesi artar |
B) Uçmayı Azaltan Önlemler
| Uygulama | Fayda |
|---|---|
| Üreyi toprağa gömmek (5–10 cm) | %50–90 azot kaybını engeller (en etkili yol) |
| Yağış veya sulamadan hemen önce uygulama | Üre toprağa karışır, NH₃ oluşumu azalır |
| Üre inhibitörleri kullanmak (NBPT vb.) | Üre hidrolizini yavaşlatır, kaybı azaltır |
| Alternatif gübreler (ör. amonyum sülfat) | Yüzey kaybı daha az |
| Soğuk mevsimde uygulama | Gazlaşma yavaş |
| Nötr/Asidik toprağa uygulama | NH₃ dönüşümü azalır |
📌 3. Örnek Bir Senaryo ile Açıklama
Durum:
Çiftçi üre gübresini kuru, sıcak ve rüzgârlı bir günde, toprağın pH’sı 8 olan tarlaya yüzeye serpiyor.
Sonuç:
-
Yüksek pH → NH₄⁺ hemen NH₃’e dönüşür
-
Sıcaklık → gazlaşma hızlanır
-
Rüzgâr → NH₃ hızla atmosfere taşınır
-
Toprak yüzeyinde → karışma olmadığı için kayıp artar
👉 %30–50 azot kaybı yaşanabilir. Bu da'10 kg azot verdiğinde 3–5 kg’ının boşa gitmesi' demektir.
📌 4. En Önerilen Uygulama
Üre → ekimle birlikte veya sulama/yağış öncesi toprağa karıştırılmalı. Bu tek uygulama bile azot kaybını dramatik şekilde düşürür.
Kısaca
Amonyak uçması, özellikle üre gübresi uygulandığında görülen, topraktan atmosfere amonyak gazı şeklinde azot kaybıdır. Uygulama zamanı, toprak pH’ı, sıcaklık ve toprak yüzeyinde bırakılma gibi faktörler kaybı belirler. Doğru uygulama yöntemleri ile önemli ölçüde azaltılabilir